देव, देवत्व आणि दैववाद या गोष्टी खूपच सापेक्ष आहेत. भक्‍ताला भेटणारा देव साधूला भेटत नाही आणि साधूला भेटणारा देव तर्कशास्त्रज्ञाला भेटणार नाही. सर्वसामान्य आणि धार्मिक माणसाला दगडातही देव दिसतो तसा ज्ञानी माणूसही चराचरांत देव मानतो. वेदनांचा डोंगर उचलणारा सर्वसामान्य माणूस देवाचे अस्तित्वच नाकारतो अगदी तसाच एखादा बुद्धिजीवी देवाला रिटायर करा म्हणतो, हेच आपले समाजमन आहे. पण यातही एक मेख आहे, देव आणि देवत्व आणि दैववाद या वेगवेगळ्या गोष्टींची सरमिसळ झाली आहे. एखाद्याने एखाद्या साधूला देव मानले नाही तर तो काही नास्तिक होत नाही. किंवा साधू संतांनाच देव करून त्यांची पूजा केल्याने एखादा अंधश्रद्धाळू ठरत नाही. अद्वैत हे सनातन धर्माचे मूळ आहे, त्यामुळे कोणी स्वतःला देव मानत असेल तर त्याला ते मानू द्यावे, त्याने लोकांनीही आपल्याला देव मानले पाहिजे हा अट्‌टहास धरता कामा नये. देव, देवांचे अवतार आणि देवत्व यांबाबत चिकित्सा येथे केली आहे. ती करताना नकारात्मक दृष्टिकोन बाळगलेला नाही, जे आहे, जसे आहे आणि जे जाणवते आहे ते मांडले आहे.....
शेवटी आपली सहा शास्त्रे म्हणजे तरी काय? "कर्ज काढून तूप प्या, मजा करा...' म्हणणारा चार्वाक आणि "सगळं जग ब्रह्ममय' म्हणणारा अद्वैतवाद. ही सगळी मतं एकाच समाजाची. त्यामुळे त्यातल्या एकालाच खरं म्हणता येणार नाही किंवा खोटंही. म्हणूनच ज्ञानेश्‍वर माऊली या सगळ्या शास्त्रांना गणेशाच्या शस्त्रांची उपमा देतात. कारण, तारतम्याने म्हणजे योग्य वेळी योग्य ठिकाणी योग्य तऱ्हेने या शस्त्रांचा वापर करणारी त्याची बुद्धी सर्वश्रेष्ठ आहे!
1. दशावतार आणि त्या पाठिमागची कारणे...
विष्णूच्या दशावतारांची कथा सगळ्यांनाच माहिती आहे. मत्स्यावतारापासून ते कलकी अवतारापर्यंत. प्रत्येक अवतारामागे काही तरी सांगणे आहे. मानवी मुल्यांना अधिष्ठान देणे आहे. देव आहे किंवा नाही या वादापेक्षा प्रत्येक प्राण्यात-पक्ष्यांत देव आहे हे समजावून सांगण्याचा प्रयत्न तत्कालीन ऋषींनी केला आहे. नंतरच्या काळात यांकडे कर्मकांड म्हणून बघितले ते कीर्तनकारांनी.
असो.
देव आणि देवत्व या दोन वेगवेगळ्या गोष्टी आहेत. ऋषींनी प्रत्येक गोष्टीत देवत्व बघायला सांगितले. दैव तत्त्व म्हणजे ज्यातून निर्मिती होते, जिचे पालन आवश्‍यक आहे आणि ज्याचा लय होत नाही. विष्णूचे सगळे अवतार याच दैव तत्त्वातून निर्माण झाले आहेत. कदाचित त्या-त्या परिस्थितीत त्यांना देवत्व आले नसेलही. नव्हतेच. पण नंतर त्यांना देवत्व प्राप्त झाले ते समाजाच्या उन्नतीसाठी, समाजाच्या धारणा बदलण्यासाठी. त्यामुळे देवाला का जन्म घ्यावा लागला वगैरे प्रश्‍नांना अर्थ उरत नाही. लोकभावनेनुसार शिक्षण देणे आणि त्यातून चांगुलपणा विकसित करणे यालाच धर्म म्हटले, तर हे काम धर्माचे होते हे निश्‍चित. मुळात आपल्या सर्व पुराण कथा या विशेषणांवर आधारित आणि काव्यात्मक आहेत. त्यामुळे त्याचा अर्थ लावताना मूळ शब्दांपेक्षा भावनेला जास्त महत्व देणे गरजेचे आहे. शब्द प्रमाण मानून त्यानुसार अर्थ काढला तर चुकीचाच निघण्याचा संभव अधिक आहे. त्याचबरोबर तो कोणत्या काळात वापरला, त्यावेळी त्याचा नेमका अर्थ काय होता, कालानुरूप त्यात काही बदल झाला का हेही तपासणे गरजेचे ठरते. तसे न केल्यास त्याचा अनर्थ लागणार हे निश्‍चित.
विष्णूच्या दशावतरांचा उल्लेखही याच प्रमाणे करायला हवा.
दशावतारांचा अनुक्रम आणि डार्विनचा उत्क्रांतिवाद यांच्यात साम्य आहे. याचा अर्थ लगेच आपणच श्रेष्ठ आणि पाश्‍चिमात्य लोक आपले ज्ञान चोरणारे असा होत नाही. याचा अर्थ आपल्या ऋषींनाही याबद्दल अभ्यासांती काही गोष्टी कळल्या असणार आणि त्याकाळानुसार त्या त्यांनी त्यावेळच्या भाषेत मांडल्या असणार. हे एकप्रकारचे सैद्धांतिक लेखन होते. ज्यावर नंतर प्रयोग करून खात्री करणे गरजेचे होते. पण ते तसे न झाल्याने सिद्धांत आहे तिथेच राहिले एवढेच.
जीवसृष्टी प्रथम पाण्यात निर्माण झाली असावी असा अंदाज वैज्ञानिकांनी वर्तवला आहे. विष्णूचा पहिला मत्स्यावतारसुद्धा जलचर आहे. त्यानंतरचा दुसरा कूर्मावतार हा पाण्यामधून निघून सरपटत जमिनीवर येणाऱ्या कासवाचा आहे. त्यानंतर वराह हा अरण्यात राहणारा पशू आहे आणि नरसिंह हा अर्धा पशू आणि अर्धा मानव अशी मधली अवस्था आहे. वामनावतारापासून मानवाच्या विकासाला सुरवात झाली. त्यामधील पहिला वामन हा एक लघुमानव अर्थात पूर्ण विकसित न झालेला मानवच आहे. त्यानंतर परशुराम हा योद्धा आहे पण तो परशूसारखे साधे आयुध धारण करतो. अश्‍मयुगातील लोकांप्रमाणेच याचे वर्णन आहे. उत्क्रांतीतील एक एक कडी सोडवत विष्णूचे अवतार घडत आले आहेत. दाशरथी रामाकडे अनेक अस्त्रे आहेत. तो केवळ परशुवर अवलंबून नाही.
गंम्मत बघा. परशुरामाची आणि रामाची दृष्टादृष्ट होताच परशुराम हिमालयात निघून गेल्याचा उल्लेख आहे. याचाच अर्थ नवीन समाज घडू लागल्याचे ते एक प्रतीक होते. राम नितीमत्तेने राहणारा आहे. पण आयुष्य म्हणजे केवळ दोन अधिक दोन बरोबर चार एवढेच नाही तर त्यापेक्षा ते आणखी समृद्ध आहे हे शिकविण्यासाठी कृष्णावतार आहे. यात कला आणि लिलांचा समावेश आहे. कृष्णावतार जगायला शिकविताना आपले हेतू, ध्येय यांपासून विचलित होऊ नये याचीही काळजी घेतो. बुद्धावतारात बुद्धीच्या सामर्थ्याचा जास्त ऊहापोह केलेला आहे. आतापर्यंत बाहुबळ हेच सर्वश्रेष्ठ मानले जात होते त्याला छेद देण्याचा तो प्रयत्न होता. कलकी अवताराबाबत काहीच सांगू शकत नाही.
अर्थात, यांतील प्रत्येक अवताराचे कार्य समजावून घेतले तर आताच्या समाजमनाशी त्याची नाळ जुळवता येते. किंबहुना ती तशी जुळवायला हवीच.
उदाहरणार्थ, आता वामनावताराचा विचार केला तर वामनाने बळीला पाताळात धाडले असे आपण एकीकडे म्हणतो आणि दुसरीकडे इडा-पिडा टळो आणि बळीचे राज्य येवो हेही म्हणतो. दोन्ही गोष्टी जर बरोबर असतील तर त्याचा अर्थ समजावून घेणे गरजेचे आहे.
बळी हा चांगला राजा असणार किंवा होता यात शंका नाही. तो प्रजाहितदक्ष होता. प्रजेलासुद्धा त्याची जाणीव असते. पण राज्यविस्तारात तो आपल्या राज्यावर लक्ष ठेवू शकत नाही. परिणामी त्याचा प्रजेबरोबर संपर्क राहत नाही. त्याचे कारभारी हे राज्य बघत असतात. राजा राज्य विस्तारात मग्न असताना प्रजेवर हे कारभारी अन्याय करत असतात. त्यामुळे बळीबद्दल लोकांत नाराजी निर्माण होते. लोकभावना म्हणजेच बटूच्या रूपात येणारी क्रांती. वामन बटूने मागितलेली तीन पाय जमीन बळी देतो त्यावेळी पहिल्या पावलांत तो लोकांच्या मनातील असंतोष जागृत करतो आणि बळीचे राज्य उलथवून टाकतो. दुसऱ्या पावलाला त्याने स्वर्गाचे जे राज्य मिळविलेले असते तेथील प्रजा त्याविरोधातच असल्याने ते राज्य उलथते, आता बळीला लपण्यासाठी जागाच नसल्याने तो पाताळात जातो. याचाच अर्थ तो तिसरे पाऊल बळीच्याच डोक्‍यावर ठेवतो. लहान मनुष्यही आपल्या अमोघ शक्‍तीने राज्य उलथवू शकतो हे आपल्या पुराणकर्त्यांना सांगायचे होते. इथे प्रत्येकवेळी दुष्ट आणि सुष्ट असा उल्लेख केलेला नाही.
बळीला रंगवताना पुराणकर्त्यांनी राजा म्हणून त्याची योग्यता मान्यच केली आहे. पण योग्यता म्हणजे कारभार नव्हे, हेही त्यांनी सांगितले आहे. कितीही योग्य राजा असला तरी त्याचा कारभार प्रजेप्रती योग्यच असला पाहिजे, हा त्यामागचा हेतू होता. ही क्रांती अस्त्र-शस्त्रविरहीत होती. परंतु प्रत्येक क्रांती अस्त्र-शस्त्र विरहीत असेलच असे नाही. हे सांगण्यासाठी जर गरज वाटली तर राजाविरुद्द शस्त्र हातात घेणे गरजेचे आहे हे सांगण्यासाठी परशुरामावताराची निर्मिती झाली.
परशुराम हा प्रजेचा प्रतिनिधी वाटतो. अन्यायी राजवटीविरुद्ध लढताना त्याला शस्त्रं हाती घ्यावी वाटली. त्यासाठी तो लढत राहातो. कोणत्याही राज्याचा राजा अथवा सेनापती परशुरामला दाखविलेले नाही. तो ऋषीपुत्र आहे आणि तो वनात राहातो तरी तो लढणारा योद्धा आहे. परशुराम हा सशस्त्र लढ्याचा अध्वर्यू मानायला हवा. त्याची लढाई दीर्घ आहे.
दाशरथी रामाच्या काळात नवीन संकटे आणि त्याना सामोरे जाण्याच्या पद्धती या दोन महत्त्वाच्या गोष्टी आपल्या पुराणकर्त्यांनी सांगितल्या आहेत. मुळात रामायणाचा विचार करताना तो अनेक अंगांनी करायला हवा. त्यातील राम-रावण युद्ध, रामराज्य या दोन गोष्टींचा विचार केला तरी अनेक प्रश्‍नांची उत्तरे मिळतात. रामाच्या नितिमत्तेवर प्रश्‍नचिन्ह उपस्थित करणारे तीन-चार प्रसंग रामायणात आढळत असले तरी काव्याचा अर्थ लावताना शब्दांच्या मोहापासून वाचलेच पाहिजे. पहिल्यांदा आपल्या शेजारील राज्यात आपल्याला अनुकूल राजा राज्य करीत असणे हे प्रजेच्या हिताचे आहे, हे रामाने ओळखले होते, त्याचबरोबर युद्ध करताना ते आपल्या राज्यात न करता ते दुसऱ्याच्या जमीनीवर करणे गरजेचे आहे हेही वाल्मिकींनी सांगितले. त्यासाठी इतर राजांची मदत कशी घ्यायची, याचाही वस्तुपाठ मांडला आहे. चरित्रनायक राम हा एक आदर्श तत्त्वनिष्ठ महामानव आहे. त्याच्या वागण्यामधील प्रत्येक कृती जगापुढे आदर्श वर्तनाचे उदाहरण झाले आहे. राम-रावणयुद्धामधील रामाचा विजय म्हणजे सत्प्रवृत्तींचा दुष्ट प्रवृत्तीवर विजय असे दाखवले आहे.
त्र केवळ नितिनियम म्हणजेच देवत्व नव्हे हे सांगण्यासाठी कृष्णाला दशावताराचा भाग बनविले आहे. कृष्ण हा उपभोग आणि योग यांचे उत्तम मिश्रण आहे. उपभोग वाईट नाही हे सांगण्यासाठीच जणू कृष्णावताराचा जन्म झाला आहे. तो बालगुराखीही आहे आणि कंसाला मारणारा सामाजिक प्रतिनिधीही आहे. तो सुरांना आळवणारा संगीतकारही आहे आणि रुक्‍मीणीला हरणारा प्रेमवीरही आहे. तो जगाला तत्वज्ञान सांगणारा योगीही आहे आणि गोकुळात रासलिला करणारा नटखट कन्हय्याही आहे. एकूणच त्याची प्रकृती मानवी इच्छा-आकांक्षांना हवा देणारी आहे. तो सर्वात आहे आणि सर्वांतून निराळा आहे. कोणतीही एक गोष्ट तो प्रमाण मानत नाही. तो रामासारखा सत्यवचनी नाही. तो प्रसंगी खोटे बोलतो. तो रामासारखा क्षत्रिय कुलात वगैरे नाही जन्माला येत. तो गवळ्याच्या घरात वाढतो, तरी तो आपल्या कर्तृत्वाने आणि यशाने कुळाचे नाव मोठे करतो. महाभारतात कर्ण आणि कृष्ण दोघेही तुलनेत निम्न कुळातील. पण कृष्णाचा कुळामुळे कधी उद्धार झाला नाही. अगदी शेवटी शिशुपालाने केलेला उल्लेख सोडला तर.
एकूण, कुळ आणि कर्तृत्व याचा काही संबंध नाही हे ऋषींनाही सांगायचे होते.
मनावर राज्य करायचे असेल तर शस्त्रांचा धाक उपयोगी नाही हे नवव्या अवताराने सांगितले आहे. राम राजा होता, कृष्णही राजा होता. दोघांनीही धर्मस्थापनेसाठी युद्धाचा उपयोग करून घेतला. अहिंसा हे तत्व तसे उच्च असले तरी या दोन्हीही किंवा यापुर्वीच्या कुठल्याच अवतारात ते मान्य केलेले नाही. शस्त्राला शस्त्राने उत्तर हेच मान्य केले आहे. रामाने रावणाला युद्ध न करण्यासंदर्भात खलीता पाठविला होता, तसाच कृष्णानेही शिष्टाई केली होती. पण त्यापुर्वी बालीवध आणि शिशुपाल वधात राम-कृष्णांनी हा प्रयोग केलेला नाही. त्यामुळे युद्ध नाकारण्यामागे अहिंसा हे तत्व नसून तो एक राजकारणाचा भाग होता, हे म्हणायला वाव आहे. पण नवव्या अवतारात मात्र यात यु टर्न घेतला आहे. समाजाला हवा असलेला आणि पटलेला विचार देणाऱ्यास अवतार किंवा देव मानण्यात येत होते हे यांमुळे आणखी स्पष्ट होते.
नवव्या अवतारातील गौतम बुद्ध आधी सिद्धार्थ नांवाचा राजकुमार असतो. पण समाजातील दुःखे पाहून त्याला इतका कळवळा येतो की हातात येऊ घातलेल्या राजसत्तेला दूर लोटून तो वनात निघून जातो. बोधिवृक्षाखाली विचारमग्न असताना त्याला तत्त्वबोध होतो आणि पुढील सर्व आयुष्य तो समाजासाठी घालवतो. " इच्छा दुःखाचा स्रोत' हे सांगून खरा सुखाचा मार्ग आपल्या मनावर ताबा ठेवण्यात आहे, हे सत्य अधोरेखित करतो. शारीरिक सुखापेक्षा मानसिक शांती उच्च दर्जाची आहे, असे मानणारा मतप्रवाह या अवतारात दिसतो. विठ्ठल हा नववा अवतार आहे असा पर्याय लक्षात घेतल्यास तो सुद्धा निःशस्त्र आहे. त्याने कोणा राक्षसाचे दमन केल्याची कथा नाही. याचाच अर्थ या दोन्हीमध्ये एक साम्य आढळते ते म्हणजे, केवळ शस्त्राच्या जीवावरच राज्य नाही करता येत.
त्याच्या भक्तगणांनी अवघ्या महाराष्ट्राला त्याच्या भक्तीमधून उन्नतीचा मार्ग दाखवला आहे.
दहावा अवतार कलकी. तो अजून जन्माला यायचा आहे.
एकूणच दशावताराचा विचार शास्त्रीय झाला तर त्याचा परिणाम जास्त चांगला होण्याची शक्‍यता जास्त!
................................................................................................................
2. गणपती
गणपतीच्या जन्माची कथा सर्वांना माहित आहे..
पार्वती एकदा स्नानासाठी जाते. त्यावेळी स्नानगृहात कोणी येऊ नये यासाठी ती आपल्या अंगावरील तेजाने (अनेकदा याचा उल्लेख "मळ' असा केला जातो) एक मुलगा तयार करते आणि तो द्वारपाल म्हणून नेमते. काही काळानंतर महादेव येतात आणि ते आत जाऊ पाहतात. त्यावेळी हा पार्वतीपुत्र त्यांना विरोध करतो. त्याला समजाविण्यासाठी गेलेले नंदी, भृंगी, शृंगी सारे लढाईत हरतात आणि त्यानंतर स्वतः महादेव त्याचा शिरच्छेद करतात. दरम्यान स्नान आटोपून आलेल्या पार्वतीला शंकराने केलेल्या या कृत्याचा राग येतो आणि ती त्याला जिवंत करण्याची मागणी करते. ब्रह्मदेवापासून ते विष्णुपर्यंत सगळे देव कैलासावर अवतरतात. पार्वतीपुत्राला जिवंत करण्यासाठी मग सगळे एका मस्तकाचा शोध घेतात त्याचवेळी पहिला प्राणी हत्ती सापडतो आणि त्याचे
मस्तक तोडून ते त्या पुत्राला जोडले जाते. अशा आशयाची कथा कीर्तनकार आणि पुराणकार सांगतात. ही कथा देवांची असल्याने "का?' "असे कसे?' हे प्रश्‍न विचारायचे नाहीत, असेही दटावून सांगतात.
आपले संशोधक आणि विचारवंत ही कथा मान्य करत नाहीत, याची अनेक कारणे आहेत.
0 सर्वप्रथम देवी पार्वतीला कैलास पर्वतावर कोणी येईल असे का वाटले?..
0 पार्वतीला तेजापासून अख्खा पुत्र तयार करता येत होता तर मग मस्तक तोडल्यानंतर तिने केवळ मस्तक बनवून वा आहे तेच जोडून त्यात का प्राण फुंकला नाही?..
0 महादेव जर भोळा सांब असेल तर तो इतक्‍या क्षुल्लक कारणांनी का चिडला आणि त्याने त्याचा वध का केला?..
0 हत्तीचे मस्तक लावल्यानंतर तो लंबोदर कसा झाला?...
असे अनेक प्रश्‍न विचारल्यानंतर गणपती अर्थात गणेशाचे दैवीकरण कसे झाले याचा संशोधकांनी शोध घेतला.
गणपतीचा प्रथम उल्लेख ऋग्वेदात मिळतो.
दोन ऋक मंत्र (गणानाम गणपतीम्‌ हवामहे... व विषु सीदा गणपते... ) वैदिक गणपतीचा स्पष्टपणे निर्देश करतात. जरी हा वैदिक गणपती व सध्या पूजिला जाणारा पौराणिक गणपती एक नसला तरी वेदोत्तर काळात ऋग्वेदातील गणपती-ब्रह्मणस्पती-वाचस्पतीपासूनच पौराणिक गजवदन-गणेश-विघ्नेश्वर हे रूप उद्भवल्याचे अनेक संशोधक मान्य करतात.
ऋग्वैदिक गणपतीची बृहस्पती, वाचस्पती अशी नावे आहेत. या देवतेचा वर्ण लालसर सोनेरी होता. अंकुश, कुऱ्हाड ही या देवतेची अस्रे होती. या देवतेच्या आशिर्वादाविना कोणतेही इष्टकाम संभव होणार नाही, असे मानले जाई. ही देवता कायम गण नामक एका नृत्यकारी दलासोबत विराजमान असे व देवतांची रक्षकही मानली जाई.
दुसऱ्या मतानुसार भारतातील अनार्यांच्या हस्तिदेवता व लम्बोदर यक्षाच्या एकत्रिकरणातून गणेश संकल्पना निर्मिली गेली. आर्य आणि अनार्य यांच्या संगमातून अनेक देव आर्यांनी स्वीकारले. जसे मसोबा, मरीआई, तसेच गणपतीचे झाले असण्याची शक्‍यता या संशोधकांना वाटते. त्यातून गणेश हा अनार्यांचा देव आर्यांनी स्वीकारला.
आर्यांनी गणपतीचा स्वीकार करण्यामागे प्रमुख कारण, गणपतीची शरीररचना. गणपतीची शरीररचना अगदी शास्त्रीय करण्यात आली. अनार्य जरी गणपतीला विघ्नकर्ता म्हणत असले तरी आर्य त्याला विघ्नहर्ता असेच संबोधतात. त्या पुढे जाऊन ते गणपतीला बुद्धीदेवता मानतात. गणपतीला बुद्धीदेवता मानण्यामागची प्रमुख कारणे त्याच्या शरीररचनेत आहेत. त्याची शरीररचना तपासली असता अनेक शास्त्रीय आधार सापडतात. भारतीय पुराणात कोणतीही देवता अथवा परंपरा शास्त्राच्या कसोटीशिवाय स्वीकारलेली नाही. यांत गणेशाचाही समावेश होतो.
गणेशाचे ढोबळ रुप जरी बघितले आणि त्याची विशेषणे बघितली की आपल्याला त्याचा प्रत्यय येतो.
गणेशाचे मुख हे गजमुख आहे. हत्तीला सर्वात बुद्धीमान प्राणी म्हणून मानले गेलेले आहे. गणेशाकडे तुम्ही विज्ञानाच्या दृष्टीने बघितले तर त्याच्या पंचेंद्रीयांचा खूप विकास झाला आहे. नाक, कान, त्वचा, डोळे आणि जीभ. आता त्यातील जीभ हा भाग सकृतदर्शनी व्यवस्थीत दिसत नसल्याने गणेशाने कमरेला सर्प गुंडाळला आहे. म्हणजेच त्याच्या पंचेंद्रीयांचा विकास जबरदस्त झाला आहे. आपल्या पंचेंद्रीयांचा विकास जर केला तर आपल्याला ज्ञानप्राप्ती होते हे यांतून स्पष्ट करण्यात आले आहे. म्हणूनच त्याला बुद्धीदेवता, सर्व कलांत निपूण मानले गेले आहे. पंचेंद्रीयांचा जर विकास झाला तर कोणत्याही विघ्नातून आपण सहज बाहेर पडतो, यांमुळेच त्याला विघ्नहर्ताही म्हटले आहे.
...............................................................................................................
3. हनुमान
वाल्मिकी रामायाणातील सगळ्यात कुतुहालाचे पात्र म्हणजे हनुमान. हनुमानाशिवाय रामायण अपूर्ण आहे. रामायणातील राम हा विष्णुच्या दशावतारापैकी सातवा आवतार मानला गेला आहे तर हनुमान हा शंकराच्या अकराव्या रुद्राचा अवतार मानला गेला आहे. हनुमान हा कपीमुखी म्हणजेच वानरमुखी आहे, तो रामभक्‍त आहे आणि सर्वात महत्त्वाचे तो प्रचंड शक्‍तीशाली आणि बुद्धीवान आहे. लंका दहन करणारा हनुमान, सिंधुपार करणारा हनुमान आणि द्रोणागिरी पर्वत उचलून आणणारा हनुमान अशा मिथककथांमधुन हनुमान समोर येतो. हनुमानाला किंवा कोणालाही देव मानने हे आपल्या संस्कृतीचाच एक भाग आहे. प्रत्येक प्राणिमात्रात आणि पशुपक्ष्यांत आपण देवाला शोधतो, त्यामुळे हनुमानाला देव मानण्यात गैर काहीच नाही. किंबहुना आपण शक्‍ती, बुद्धी आणि चातुर्याचीच जणू पूजा करतो. त्या अर्थाने हनुमान पूजनीय आहे यात शंका नाही. तरीही काही प्रश्‍न उरतातच. त्याना शास्त्रीय आधार घेतला तर हनुमानाचे दैवत्व कमी होत नाही, उलट ते बुद्धीच्या कसोटीवर पुरेपूर उतरते.
हनुमानाचा किंवा रामायणातील प्रत्येक पात्राचा अभ्यास करताना पहिली आणि महत्त्वाची गोष्ट नेहमी लक्षात घेतली पाहिजे ती म्हणजे वाल्मिकींनी रामायण अगोदर लिहिले आणि त्यानंतर रामायण घडले. जे जे वाल्मिकींनी लिहिले ते ते तसेच घडले असे मानले जाते. त्यामुळे यामध्ये एक संधी आहे की वाल्मिकींनी लिहिलेल्या काव्यामध्ये नंतर अनेक पात्रांना समाविष्ट करुन त्याची तुलना लिखित रामायणाशी केली जाण्याची शक्‍यता अधिक आहे. अतिशयोक्‍ती आणि रंजन ही काव्याची अंगे आहेत. रामायणही काव्य असल्याने त्यात काव्याच्या अंगाने असलेले नाट्य आहे. त्यातील शब्दांचा आणि उपमांचा अर्थ आहे तसा न लावता तो काव्य म्हणूनच बघून वास्तविकता म्हणून बघितला पाहिजे. आणि रामायणोत्तर काळात तोच अर्थ अपेक्षीत धरुन त्यावेळच्या घडलेल्या घटनांचा संदर्भ लिखित रामायणाशी लावला गेला असावा ही शक्‍यता सर्वाधिक आहे.
आता आपण केवळ हनुमानाविषयी बोलू..
हनुमान, ज्याचे नाव मारुतीही आहे, त्याचे नाव "हनुमान' पडण्यामागे एक कथा सांगितली जाते. बाळ (काही कथांमध्ये तो जन्माला आल्या आल्या त्याला सूर्य हा सफरचंदासारखा वाटला. पण हे काही तर्काला धरुन नाही. जन्माला आल्या आल्या त्याला जर सफरचंदाचे ज्ञान असते, तर सूर्य आणि सफरचंद यांतील फरकही माहित असता. त्यामुळे खाणे-पिणे माहिती झाल्यानंतरच्या काळातील हा प्रसंग असावा, पण तोही चमत्कारीक नाहीच.) मारुतीला सूर्य म्हणजे सफरचंद वाटले आणि ते खाण्यासाठी त्याने उड्‌डाण केले. पृथ्वी आणि संपूर्ण जगच संकटात सापडल्याच्या भावनेतून इंद्राने त्याच्यावर वज्रप्रहार केला आणि तो प्रहार त्याच्या हनुवटीला लागला. तो प्रहार हनुवटीला लागल्याने त्याची हनुवट सुजली, दुखावली तो मूर्च्छीत झाला. वायूने आपला वेग थांबवला आणि चिंतीत झालेल्या ब्रह्मादी देवांनी मारुतीला अनेक वरदाने दिली आणि त्याचे नाव हनुमान म्हणून प्रसिद्ध झाले.
आता यातील हनुमान हा शब्द कसा आला याबाबतीतील ही घटना योग्य मानली तरी ती आहे तशी घेता येणार नाही. तरीही एक एक गोष्ट तपासली तर त्याचा एकमेकांशी कसा गुंता झाला आहे हे लक्षात येईल.
हनुमान हा वानर कुळातील असे रामायण मानते. वानर ही जमात म्हणजे झाडावर राहणारी नव्हे तर ती एक आदिवासी जमात होती, असे काही संशोधक मानतात. त्यांच्या म्हणण्यानुसार नागालॅंडमध्ये राहणाऱ्या लोकांना जसे नागलोक म्हणतात, पण ते काही सरपटणारे नाग नाहीत. त्याचप्रमाणे वानर ही एक आदिवासी जमात होती आणि त्या जमातीतील वाली, सुग्रीव, हनुमान, अंगद असे वीर होते. त्यामुळे हनुमान हा वानर होता पण तो झाडावर राहणाऱ्या वानर जमातीतील खचितच नव्हता.
वरील कथेत इंद्राने हनुमानावर वज्रघात केला आणि त्याची हनुवटी दुखावली गेली. अशी कथा आहे. यातील मतितार्थ असाच की बाल मारुतीची हनुवटी लहानपणी कुठल्याशा कारणाने दुखावली. कदाचित त्यापाठिमागे हट्‌ट हे कारण असावे, पण ती हनुवटी दुखावणे हे पुन्हा त्याच्या वानरमुखी या विशेषणाला पाठिंबा देणारे आहे. तो वानरमुखी झाल्याने त्याला शेपटी लागली इतकंच.
हनुमान महाबली आहे हे सिद्ध झाले उत्तर रामायणात. राम-सुग्रीव भेटीनंतर रामाने हनुमानातील तेज ओळखले आणि सुग्रीवाने मंत्री करावे असा सल्ला दिला असावा. रामाने दिलेल्या सल्ल्यामुळे हनुमान हा रामाचा ऋणी राहून तो त्यांची भक्‍ती करु लागला असे म्हणण्यात काही अंशी जागा आहे. याचे प्रमुख कारण की हनुमान हा बलशाली होता, आणि तो काहीही करु शकत होता तर सुग्रीवाला वाली वधासाठी रामाचे सहकार्य घेण्याचे कारणच नव्हते. उलट हनुमान आणि सुग्रीव हे वालीपासून लपत -छपत होते. याचाच अर्थ तोपर्यंत हनुमानातील महा बल आणि बुद्धी अधोरेखीत झाली नव्हती. राम-रावण युद्धातही राम आणि लक्ष्मणाचेच पराक्रम जास्त दिसतात. तेथेही हनुमानाने कुंभकर्ण, इंद्रजित यांच्याशी सामना केलेला दिसत नाही.
आता हनुमानाने केलेल्या चमत्कारांची काही तार्किक उत्तरे सापडतात का हे बघता येईल. यातील प्रमुख मुद्दा हा की हनुमानाने सिंधु पार केला आणि तो लंकेत दाखल झाला.
यातील हनुमानाला आपल्या शक्‍ती माहित नव्हत्या आणि जांबुवंतादी लोकांनी त्याची स्तुती केल्यानंतर तो सिंधुपार करण्यास तयार झाला. यातील हा धागा खूप मोठा आहे. हनुमान नदीत खूप चांगला पोहणारा असाला पाहिजे. पण तो कधी समुद्रात पोहला नसणार. त्यामुळे समुद्र ल्लंघून जाण्याची हिंम्मत त्याच्यात होत नव्हती. त्याला लहानपणापासून ओळखणाऱ्या वानर सेनेतील मित्रांनी त्याची स्तुती केली की तू नदीमध्ये खूपकाळ पोहतोस. तार्कीक अंगाने त्यांनी समुद्रापासून लंका किती लांब आहे हेही सांगितले असणार, त्यामुळे हे अंतर पोहत जाणे तुला नक्‍की शक्‍य आहे हे त्यांनी त्याला वारंवार सांगितल्याने हनुमानाचे बाहू स्फूरण पावले आणि त्याने लंकेला जाण्यासाठी पाण्यात उडी टाकली. अपेक्षेप्रमाणे तो लंकेत पोचला.
हनुमान लंकेत पोचल्यावर त्याने वेशांतर करुन संपूर्ण लंका पिंजून काढली आणि सितेला शोधले.
आता हनुमानाने "लंका दहन केली' हा मुद्दा. हनुमानाने लंकेला आग लावली, हे खरेच. पण तेही रुपकात्मक घ्यायला हवे. हनुमान तिथे रामदूत म्हणून गेला असला तरी त्याचे प्राथमिक उद्दीष्ट हे तेथील राज्यव्यवस्था कशी आहे, राजा कसा कारभार करतो आणि लोकांच्या मनात त्याच्याबद्दल किती आदर आहे हे तपासण्याचा होता. पहिल्या प्रथम हनुमानाने रामाबद्दल प्रचंड कहाण्या सांगून राम-रावण युद्ध झाले तर रामच कसे जिंकतील हे तिथल्या लोकांमध्ये ठसवले. तेथील जनतेत असलेला राजवटीबद्दलचा असंतोष त्याने आणखी तीव्र करण्याचा प्रयत्न केला. लोक राजाबद्दल वाईट-साईट बोलू लागले. विस्तारभयास्तव इथे त्यातील बारकावे सांगता येत नाहीत, पण हनुमानाने अशा पद्धतीने लंकेत आग पेटवली की राजसत्तेचा स्वतःवरचा विश्‍वास उडाला. त्यामुळे खच्चीकरण झालेल्या रावण सैन्यावर विजय मिळविणे रामाला शक्‍य झाले.
हनुमानाने द्रोणागिरी आणला ः हनुमानाने द्रोणागिरी आणला हे मिथक तर खूपच मजेशीर आहे. लक्ष्मण मुर्च्छित झाल्यानंतर हनुमानाला द्रोणागिरी पर्वतावरुन संजिवनी वनस्पती आणायला सांगितले होते. त्याचे वर्णनही करण्यात आले होते. पण द्रोणागिरी पर्वतावर गेल्यावर हनुमान थोडा शंकीत झाला. एकसारख्या दिसणाऱ्या अनेक वनस्पती दिसल्याने त्यातील सर्वच वनस्पती तो घेऊन आला. आता तिथे उपस्थित लोकांनी त्याला "द्रोणागिरीच आणलास की' असेच संबोधले असणार, नाही का? त्यामुळे तो द्रोणागिरी उचलणारा ठरला. आता ही घटना घडली लंकादहन झाल्यानंतर. त्यामुळे सहाजिकच हनुमान हा बलशाली आहे आणि तो प्रचंड बुद्धीचा आहे हे मान्य करावे लागते. खरे तर हनुमान हा चांगला मंत्री, लढवय्या सैनिक, उत्तम गुप्तहेर आणि सेवेकरी होता हे निश्‍चितच.
...............................................................................................................
4. दत्तावतार आणि एकूणच दैवतांची निर्मिती
देवाची निर्मिती ही खरेच गुंतागुंतीची प्रक्रिया आहे. जगभरातल्या विचारवंतांनी देव या संकल्पनेची व्याख्या करण्याचा प्रयत्न केला आहे, पण कोणालाच देवाला शब्दांच्या व्याख्येत बसवता आलेले नाही. आंतरजालावरील विकीपिडीयामध्ये देव या संकल्पनेबद्दल विस्तृत माहिती दिली आहे. तरीही त्यामध्ये देवाची व्याख्या परिपूर्ण अशी केलेली नाही. आपल्याकडे संतांपासून ते महंत विभूतींपर्यंत अनेकांनी देव म्हणजे कोण हे सांगितले आहे. विश्‍वरचनाकार ही एक व्याख्या किंवा अर्थ सर्वच धर्मात लागू होतो. अद्वैत आणि द्वैत याबाबत हिंदू धर्म आणि इतर धर्मात मतभेद असले तरी तेही देव या संकल्पनेबाबत नाहीत तर देवाच्या अस्तित्वाबाबत आहेत. जगभरातील बहुतेक संत, प्रेषितांनी देव आणि दैव या संकल्पनेबाबत विवेचन केले आहे, पण त्यातही निराकार देव मानायचा की प्रेषीताला देव मानायचे याबाबत मतभेद आहेत. याचा सर्वात जास्त गोंधळ हा हिंदू धर्मात आहे. मुळात हिंदू धर्म ज्याला प्रमाण मानतो त्या वेदांमध्ये देव म्हणजे निराकार शक्‍ती असाच उल्लेख आहे. तरीही निर्माणकर्ता, पालनकर्ता आणि संहारकर्ता अशी देवांची रुपे मान्य केली आहे. आणि त्याबरोबरच अवतार ही संकल्पनाही पुढे जाऊन पुराणांनी मान्य केली आहे. खरे बघता मुळात अवतार ही संकल्पना वैष्णवांनी आणली आणि मग त्यामागोमाग शैव लोकांनी स्वीकारली आणि मग ओंकाराची अर्थात गणेशाचेही अवतार अवतर गेले.
दुष्टांचा नाश करण्यासाठी देव अवतरतो आणि तो ज्या रुपात येतो तो अवतार, असे हिंदू पुराण मानतो. खरे तर प्रत्येक प्राणीमात्रात देव हीच संकल्पना संकुचित रुपाने येथे मानली गेली आहे. विष्णुच्या दहा अवतरांपैकी वराह, नरसिंह, मत्स्य, कुर्मादी अवतार हे मानवी देहाचेही नाहीत. तत्कालीन परिस्थीतीत जे उपयोगी आले त्याला देव मानले गेले किंवा ते अवतार मानले गेले, असे म्हणता येईल. या अवतारांबाबत सविस्तररित्या अन्य लेखात मांडले आहेच, इथे याचा उल्लेख फक्‍त अवतार ही संकल्पना का अवतरीत झाली यासाठी. दुष्टाचा नाश आणि सुष्ट समाजाची पुनर्स्थापना करण्यासाठी वेगवेगळ्या काळात देवाने अवतार घेतले असे पुराण मानते. तरीही काही दैवते यापेक्षा अन्य कारणांनी अवतरीत झाली. ती का आणि कधी, याचा धांडोळा घेतला तर देव या कल्पनेसोबतच असलेला सामाजिक, राजकीय आणि मानवी इतिहास लक्षात येईल.
दत्त या दैवताबाबतही असेच म्हणता येईल. दत्त दैवताचा उल्लेख अनेक पुराणांतून झाला आहे. मिथकांमध्ये अडकलेल्या देवाला जर वास्तवात आणले तर त्याचे दर्शन अनेक रुपात होते. दत्त दैवताबाबतही असेच म्हणता येईल. मुळात तीन शिरे आणि एक देह असा काही दत्ताचा वावर होत नाही, तर त्याचा दृष्टांत होतो, हे पुराणकरांनाही मान्य आहे.
त्रिखंडात भ्रमण करणाऱ्या नारदमुनींनी अनुसयेच्या पातिव्रत्येचा महिमा शंकर, विष्णू व ब्रह्मदेव यांच्या पत्नी अनुक्रमे उमा, लक्ष्मी आणि सावित्री यांच्याजवळ गायिला. नारदाच्या त्या गौरवोद्गाराने त्या तिघींच्या मनात मत्सर उत्पन्न झाला. त्यांनी शंकर, विष्णू व ब्रह्मदेव यांना अनुसयेचे सत्त्वहरण करण्यासाठी सांगितले. स्त्री हट्‌टापासून हे देवही वेगळे राहू शकले नाहीत आणि ते अनुसयेचे सत्व हरण करण्यासाठी भूलोकी आले. हे तीनही देव अत्री ऋषींच्या आश्रमात आले. त्यावेळी आश्रमात ऋषी नसल्याने माता अनुसयेने या अतिथीरुपी देवांचे स्वागत केले; आणि त्यांच्यासाठी भोजनाची व्यवस्था केली.
त्र भोजनावेळी तिन्ही देवांनी अनुसयेसमोर अट घातली; ते म्हणाले "तू विवस्त्र होऊन आम्हांस भोजन घालशील तरच आम्ही तुझ्या हातचे भोजन स्वीकारू आणि तृप्त होऊ' अनुसयेस गृहस्थधर्म पाळण्याचे बंधन होते तेव्हा त्यास अनुसरून तिने पतीचे अर्थात अत्री ऋषींचे स्मरण करून अतिथींच्या बोलण्यास होकार दिला.
अनुसयेने त्या तिघा अतिथींच्यावर आपल्या पतीचरणांचे तीर्थ शिंपडले. त्याच क्षणी त्या तीनही अतिथींचे अर्थात भगवान शंकर, विष्णू व ब्रह्मदेव यांचे रूपांतर बालकरूपामध्ये झाले. पुढे अनुसयामातेने विवस्त्र होऊन मातृत्वाच्या भूमिकेतून त्यांना ममतेने जेऊखाऊ घातले, भरविले. जगताची निर्मिती, पालन आणि विनाश करणारे ते तीनही बलिष्ठ देव बालरूपांमध्ये बद्ध होऊन ऋषीआश्रमात अडकून पडल्याचे कळताच उमा, रमा व सावित्री पतिशोधार्थ अत्री ऋषींच्या आश्रमात दाखल झाल्या. सतीत्वाच्या सामर्थ्यांने अनुसयेने आपल्या पतींना लहान बालकांच्या रूपात परिवर्तत केल्याचे पाहून तसेच आपल्या पतींची दुःखित व दीन अवस्था पाहून त्या तिघींना अतीव दुख झाले. त्यांनी अनुसयेपाशी पश्‍चात्तापदग्ध स्वरात दयेची याचना केली, तशी अनुसयेने तीनही देवांना पूर्ववत रूप दिले. अनुसयेच्या सत्त्वसाक्षात्काराने संतुष्ट झालेल्या देवांनी त्या पतिव्रतेच्या इच्छेनुरूप तिच्या पोटी जन्म घेण्याचे मान्य केले. योग्य वेळी अनुसयेला विष्णूच्या अंशाने दत्त, शिवाच्या अंशाने दुर्वास व ब्रह्मदेवाच्या अंशाने सोम (चंद्र) असे तीन पुत्र झाले. पुढे दुर्वास आणि चंद्र आपल्या विहित कार्यासाठी निघून गेले आणि आपला अंश त्यांनी दत्तस्वरूपात कायम स्थिर केला. हीच श्रीदत्तात्रेयांच्या उत्पत्तीविषयीची सर्वमान्य आणि लोकप्रिय कथा आहे.
दत्त हा शब्द उच्चारला तर आपल्या डोळ्यासमोर येते ती तीन शिरे आणि सहा हात असलेली देवता. ब्रह्मा, विष्णू आणि महेश यांचा मिलाफ असलेली देवता. या देवतेची निर्मिती मुळात पंथात अडकलेल्या हिंदू धर्माला बाहेर काढून त्याला सनातन धर्माकडे पुन्हा वळवावे याच उद्देशाने झाली, यात शंका नाही. दत्त कार्य आणि तत्कालीन परिस्थिती बघितली तर या तर्काला पाठबळच मिळते. शैव, वैष्णव, शाक्‍त, गाणपत्य आदी मतांचे अनुयायी आपलेच इष्ट दैवत हे श्रेष्ठ आणि इतर अन्य देवता या दुय्यम असा अभिमान बाळगू लागले त्यावेळी समाजातील काही जाणत्या लोकांनी या सर्वांना एकत्रीत बांधणारा असा दुवा शोधण्याचा प्रयत्न केला आणि त्यातून दत्त दैवताचा जन्म झाला. त्यामुळेच त्याच्यात सर्व देवतांचे सार मिसळले असल्याने त्यापासून कुठलाच पंथ दूर जाऊ शकत नव्हता. विशेष म्हणजे या देवतेचे अवतार कार्य अखंड सुरु आहे. यातही श्री दत्त या देवतेचेही अवतार झाले आहेत. श्रीपादवल्लभ हे पहिले दत्तावतार. त्यांनी बहुतेक सर्वपंथांना एकत्र आणून हिंदू धर्मातील वैदीक परंपरेचे जणू पुनरुज्जीवन केले. तर दुसरे नृसिंह सरस्वती. गुरुचरित्र हा दत्तोपासकांचा पाचवा वेदच. यातील म्लेंच्छादी उल्लेख वाचला की लक्षात येते की यवनी सत्तेपासून हिंदू धर्माच्या रक्षणासाठीच या देवतेची निर्मिती झाली आहे. यात पंथात अडकलेल्या लोकांना एकत्र करण्यासाठी एकच एक देव न मानता तिन्ही देवांचे एकत्रीत रुप मान्य केले गेले आहे. त्यामुळे दत्त या देवतेची निर्मिती सामाजिक आणि राजकीय परिस्थीतीमुळे झाली हे मान्य करावे लागते.
.............................................................................................................
5. इंद्र
भारतीय पुराणांमध्ये सर्वात जास्त वादात अडकलेला देव म्हणजे इंद्र. अहिल्येचे शील हरणारा, विश्‍वामित्रांची तपश्‍चर्या भंग करण्यासाठी अप्सरेला पाठवणारा, तारकासुराच्या आक्रमणानंतर स्वर्गलोक सोडणारा, ध्रुवाची तपश्‍चर्या मोडण्यासाठी प्रयत्न करणारा... अनेक रुपात इंद्र पुराणकथांमध्ये सापडतो. विशेष म्हणजे तरीही तो स्वर्गाचा राजा आहे आणि तेथून तो सर्व देवांवर राज्य गाजवितो. त्यामुळे इंद्र समजावून घेण्यासाठी अगोदर स्वर्ग समजणे आवश्‍यक आहे. स्वर्ग म्हणजे काय? त्याचे प्रयोजन काय? आणि त्याचा राजा कोण होतो? का होतो?...
स्वर्ग
विष्णू पुराणानुसार कृतक त्रैलोक्‍य... भू भुवः आणि स्वः हे तीन लोक मिळून कृतक त्रैलोक्‍य म्हणवले जातात. सूर्य आणि ध्रुवाच्या मध्ये स्वर्ग असल्याचे मानले जाते. भारतीय पुराणांनी सर्वच धर्मांप्रमाणे पाप-पुण्य मानले आहेत. त्याचबरोबर काही पुरुषार्थही मानले आहेत. पुरुषार्थांमध्ये मोक्ष हा सर्वात महत्त्वाचा आणि मोठा पुरुषार्थ मानला गेला आहे. पण सर्वच पुण्यवंताना मोक्ष मिळत नाही, मग त्यांचा पुनर्जन्म होतो असेही वैदीक पुराणे मानतात. सनातनी धर्म हा पुनजर्न्मावर विश्‍वास ठेवणारा असल्याने ती प्रक्रिया पूर्ण करण्यासाठी काही योजनाही केल्या आहेत, त्यातील एक योजना म्हणजे स्वर्ग. स्वर्गाचे स्थान तर पुराणांनी सांगितले तसेच त्याचे प्रयोजनही सांगितले आहे. तुम्ही खूप पुण्यवान असाल तर तुम्हाला गती किंवा मोक्ष प्राप्त होतो, पण जर तुम्ही पापी नसाल आणि तुमचे पुण्य मोक्षप्राप्तीएवढे नसेल, तर काय? तर पुन्हा जन्म-मृत्यूचा फेरा. पण त्यातही तुमचे पुण्य शुन्य करुन मगच जन्म मृत्यूचा फेरा करण्याचे काम हा स्वर्ग करतो. त्यासाठी याचे प्रयोजन आहे. स्वर्गात सर्व प्रकारच्या सोयी-सुविधा आहेत. तिथे यातनांना थारा नाही. स्वर्गाच्या राजधानीला अमरावती म्हणतात आणि तिथे इंद्र नावाचा राजा राज्य करतो, त्याचे वाहन ऐरावत नावाचा हत्ती आहे.
आत्म्यांचे विश्रांतीस्थळ असलेल्या स्वर्गामध्ये सगळेच देव आहेत. पण तिथे सगळेच आत्मे असल्याने त्यांच्यातील आसुया, द्वेष आणि मत्सर या गोष्टीही तशाच पुढे आल्या आहेत. हे पुराणांनी मान्य केले आहे. त्याची तर्कावर बांधणी करताना जुन्या पुराणातील गोष्टी आहे तशाच्या घ्याव्या लागतात. तर्कावर घासलेली एक गोष्ट पुराणांतील इतर गोष्टींवर तर्क लढविताना उपयोगी येत नाही. कारण त्या कड्या एकमेकांशी घट्ट बांधलेल्या असतात. त्यामुळे त्या कड्यांच्या मूळ साच्यासहच विचार करावा लागतो. त्यामुळेच स्वर्ग लोकीच्या देवतांमध्ये असुया, द्वेष आणि मत्सरादी भावना होत्या हे वारंवार दिसते. पुत्रप्रेमामुळेच इंद्राने अर्जुनाला अस्त्र दिल्याचे उदाहरण आहे तर हनुमानासाठी वायू व्याकूळ झाल्याचेही उदाहरण आहे. त्यामुळेच स्वर्गातील देव-देवता म्हणजेच पुण्यवान परंतु अजूनही ज्यांच्या षड्रिंपू शिल्लक आहेत अशा आत्म्यांचे निवासस्थान असे म्हटले तर ते चुकीचे ठरणार नाही. त्यामुळेच तेथील एकही गोष्ट कायमस्वरुपी नाही. इंद्र हे पद आहे, तसेच इतर देवता म्हणजे ते कार्य करणारे देव नसून तीही पदे आहेत. ज्या आत्म्याचे पुण्य सर्वात जास्त तो इंद्र. तर उर्वरित आपापल्या पुण्याप्रमाणे पदे सांभाळणारे. एखाद्या कॉर्पोरेट कंपनीचे कार्यालय ज्या प्रमाणे चालते अगदी तसेच स्वर्गाचा कारभार चालतो. इंद्र हा राजा, त्याची पत्नी शशी, त्याचा सल्लागार बृहस्पती ऋषी इत्यादी प्रकार सापडतात. त्यामुळे इंद्रादी देव हे कायमस्वरुपी नसून ते बदलत असतात आणि त्यांच्या जागी दुसरे लोक घेतले जातात. त्यामुळे अहिल्येच्या रुपाने भाळलेला आणि तिचे शील हरण करणारा इंद्र आणि विश्‍वामित्राची तपश्‍चर्या भंग करण्यासाठी अप्सरेचा वापर करणारा इंद्र वेगळा वेगळा आहे. स्वर्गात भोगाची सगळी साधने आहेत. तिथे हे भोग भोगल्यानंतर पुण्य कमी होते आणि आत्म्याला नवे शरीर घ्यावे लागते हा तर्क, त्यामुळेच तेथील इंद्र पदच्युत होऊ शकतो. तपश्‍चर्येने तारकासूर किंवा रावणपुत्र इंद्राला पदच्युत करु शकत होते हेच यावरुन समजते.
इंद्र हा खरे तर वैदीकांचा देव. सनातनी धर्मात इंद्राला प्रचंड महत्त्व होते, परंतु नंतर आर्य आणि अनार्यांच्या मिश्रणाच्या काळात आर्यांचा इंद्र देव मागे पडत गेला आणि अनार्यांची दैवते पुढे आली. यामध्ये गणपती किंवा गणेशाचे नाव घेता येईल. ब्रह्मा विष्णू महेश या देवांचे महत्त्व वाढले गेले. त्यामुळे आपसूकच इंद्राचे महत्त्व कमी झाले. आर्यांनी इंद्राचे महत्त्व कमी झाल्याचे मान्य करताना विष्णूचे महत्त्व वाढवले. अर्थात ते महत्त्व वाढविण्यामागे तत्कालीन परिस्थितींचा अभ्यास करणे आवश्‍यक आहे. राजाला विष्णुचा अवतार मानण्याची परंपरा त्याच दरम्यान सुरु झाल्याचे दिसते. इंद्र देवतेबद्दलचे प्रवाद आणि त्या देवतेने केलेले प्रमाद हे मानवी गुणावगुणांसारखेच आहेत. इंद्र हा मानवी मनाचा आरसाच आहे.
...................................................................................................
6. 33 कोटी देव आणि गाय
भारतीय संस्कृतीत 33 कोटी देव असल्याचे मानले जाते. वेदांपासून पुराणांपर्यंत त्याचा उल्लेख आढळतो. अनेकदा नास्तिक आणि धर्मावर टीका करणाऱ्या लोकांकडून याची टर उडविली जाते. 33 कोटी देव ही संकल्पना कशी आली आणि त्याचा अन्वयार्थ काय हे बघितले तर आपल्या पुर्वजांनी अशी विधाने का केली होती हे स्पष्ट होते. मुळात 33 कोटी म्हणजे काय हे बघितले पाहिजे. एखाद्या शब्दाला काही काळानंतर विशिष्ट अर्थ प्राप्त होतो. तो त्याचा मूळ अर्थ असतोच असे नाही. साधं उदाहरण देता येईल. बोफोर्स म्हणजे भ्रष्टाचार असा एक अर्थ आपल्याकडे रुढ झाला. बोफार्स तोफा खरेदीत खरोखरच भ्रष्टाचार झाला की नाही हा प्रश्‍न असला तरी बोफोर्स तोफांचा अर्थ जाऊन तिथे भ्रष्टाचाराचा अर्थ आला. आता त्या मूळ शब्दाचा दोष नाही. त्याचे संदर्भ बदलले. आपल्याकडे प्रत्येक गोष्टीत देवाला बघण्याची संस्कृती आहे. याच संस्कृतीचा भाग म्हणून याकडे बघितले पाहिजे. चराचरात देव आहे हे सांगण्यासाठी 33 कोटी देव हे वाक्‍य आले. आता त्या वाक्‍याला आणि आकड्यालाच जर आपण बांधून घेतले तर मग विचार खुंटतो. आपल्या पुर्वजांना एवढेच सांगायचे होते की निसर्गातील प्रत्येक गोष्टीचं जतन करा आणि ते वाढवा. कारण त्यात देव आहे. जे आज पर्यावरणवादी सांगताहेत तेच आपले ऋषी सांगत होते एवढेच.
राहिली गाय.
गाय एक उपयुक्‍त प्राणी आहे हे सांगायला काही संशोधनाची गरज नाही. पण ती केवळ उपयुक्‍त प्राणी आहे हे सांगितल्यावर तिची काळजी घेतली जाईल हे मानने हे बाळबोध होते. लहान मुलांना सांगितले की हे कडू औषध घेणे तुझ्या आरोग्यासाठी किती हितकारक आहे, तरी ते हट्‌टाने ते नाकारतं. पण तेच औषध साखरेचा मुलामा लावून दिले तर मूल खाते, हे आपल्या ऋषींनाही माहित होते. त्यामुळे अनेक गोष्टींना त्यांनी दैविकरणाची साखर लावली. मात्र आपण त्या साखरेलाच देव मानू लागलो आणि आतील औषध कुठे आहे, असे विचारु लागलो. गायीबाबतीतही तेच झाले. आपल्या गोठ्यातील जनावराची काळजी घेतली पाहिजे हे त्याकाळात ऋषीच सांगत होते. (त्या काळी माणसाचे आणि जनावरांचे डॉक्‍टर असे काही वेगळे नव्हते, सगळेच वैद्य सगळयाच प्राण्यांवर उपचार करत.) त्यामुळे गायीची निगा घ्या कारण ती देव आहे हे त्यांचे सांगणे बरोबरच होते. त्यामुळे गाय काय खाते आणि काय शेणते या भौतिक गोष्टींवर चर्चा करुन देवाचे दैवत्व कमी करण्यात अर्थ नाही. त्यातील मतितार्थ लक्षात घेतला तर गायच नव्हे तर प्रत्येक प्राण्यात देव दिसेल. तिची पूजा करण्याचे कर्मकांड करण्यात काहीच अर्थ नाही, पण तिची निगा राखणे हिच तिची पूजा आहे.
.........................................................
7. सण आणि त्या मागील कारणेः
कृषीप्रधान असलेला भारतात कृषी संस्कृतीचा विकास अन्य कोणत्याही देशात झालेला नाही. त्यामुळे प्रत्येक गोष्ट ही कृषीशी संबंधीत आहे. आपले सणवार हे कृषीसंस्कृतीशी समरस झाले आहेत. दसरा असो वा दिवाळी. नागपंचमी असो वा बैलपोळा. बारा महिन्यात बारा सण साजरे करताना आयुर्वेदाने सांगितलेला आहार घ्यावा आणि कृषीसंस्कृतीचा विकास होत राहावा हेच आपल्या ऋषीमुनींना सांगायचे होते. त्यामुळे त्यांनी प्रत्येक महिन्यात सणवार करुन लोकांना त्या माध्यमातून आरोग्याच्या दृष्टीने योग्य आहार घेण्यास प्रवृत्त केले. अर्थात सर्वसामान्य प्रकृतीच्या माणसांसाठी तो आहार असल्याने त्याकडे त्याच दृष्टीने बघितले पाहिजे.
गुढी पाडवा चैत्र शुद्ध प्रतिपदेला गुढी पाडवा साजरा केला. नव्या वर्षाची सुरवा गुढ्या उभारुन केली जाते. पोळीबरोबर कडूनिंबाची पाने खाल्ली जातात. आता यातील कडूनिंब हा आयुर्वेदाने किती उपयुक्‍त आहे हे सांगितले आहे. वर्षाच्या पहिल्याच दिवशी केवळ चवीसाठी खाऊ नका तर आरोग्यासाठी खावा असा संदेश आपल्या ऋषीमुनींनी दिला आहे. त्यातील गुढी उभारण्याचे कर्मच तेवढे आपण घेतले. शेतीत राबणाऱ्या बैलाबद्दल कृतज्ञता व्यक्‍त करण्यासाठी बेंदूर किंवा बैलपोळ्याला बैलाची पूजा केली जाते. कृषीची कामे थोडी थंड पडल्यानंतर निवांत वेळीच हा सण येतो. याच कडीतील दुसरा सण म्हणजे नागपंचमी. खरे तर बैल जसा शेतात राबून शेतकऱ्याला मदत करतो तसा नागही मदत करतो. नाग म्हणजे सगळेच सर्प. पाऊस पडलेला असतो. बिळात पाणी गेल्याने अनेक सर्प सरपटत शेतात दिसू लागतात. त्यामुळे त्यांचे संरक्षण केले जावे याची काळजी ऋषींनी घेतली आहे. सापांचा उंदीर हे प्रमुख खाद्य आणि तोच उंदीर शेतकऱ्यांचा शत्रु. त्यामुळे पावसाळ्यात भीतीपोटी जर शेतकऱ्यांनी सापांना मारले तर पिके भरीस येतील त्यावेळी उंदरांपासून त्यांचे संरक्षण कोण करणार हा प्रश्‍न ऋषीमुुनींनाही पडला होता. त्यामुळे ज्या काळात साप बाहेर दिसू लागतात त्या काळात त्यांनी नागपंचमी हा सण तयार केला. त्याला मारु नये हे पटवून देण्यासाठी त्याचे दैवीकरण केले. गंम्मत बघा गणपतीचे वाहन उंदीर आहे पण उंदराची पुजा केली जात नाही. उंदीरबीज नावाचा सण आहे पण त्या दिवशी मटण खाण्याचा प्रघात आहे. त्यामुळे उंदराला मारावे हाच संदेश ऋषीमुनींना द्यायचा होता हे निःसंशय खरे. दसरा आणि दिवाळीमध्ये सुगी येते. दसऱ्याला बहुतेक पिके पोटरीला आलेली असतात. शेतात काम करण्यासारखी स्थिती खूप कमी असायची.(अलिकडे पावसाच्या नव्हे तर बाजाराच्या संकेतानुसार शेती केली जात असल्याने तो नियम आता लागू होत नाही). त्यामुळे हा काळ देवाच्या स्मरणात घालवावा. थोडी विश्रांती घ्यावी. पचनसंस्था आणखी चांगली करण्यासाठी उपवास करावा हा त्यामागचा हेतू होता. पुढे येणाऱ्या सुगीची तयारी करावी यासाठीच या सणाची निर्मिती झाली आहे. दिवाळी हा आनंदोत्सव यासाठीच केला जातो. खरीप पिकांची काढणी झालेली असते. घरदार अन्नधान्याने भरलेले असते. कामाचा शीण घालविण्यासाठी आणि येणाऱ्या थंडीत अंगात उष्णता राहावी यासाठी गोडधोड पदार्थ केलेले असतात. त्याचा आस्वाद घ्यावा, आनंद साजरा करावा आणि थंडीला सामोरे जाण्याची तयारीही करावी हा यामागचा हेतू आहे. संक्रात तर थंडीत शरीरात उष्णता निर्माण करणारे पदार्थ पोटात जावे याचसाठी निर्माण केलेला सण आहे.
एकूण काय, काहीही कारण नाही आणि उगाच सण केलेत असा एकही सण भारतीय संस्कृतीत नाही. त्याची कर्मकांडे चुकीची असतील, आहेतच. काही काही तर निरुपयोगीही आहेत पण त्यामागचा हेतू वाईट नव्हता, अशास्त्रीय तर नव्हताच नव्हता. त्यातील कर्मकांड बाजुला केले तर आपले सण साजरे करणे हे आपल्यासाठी किती गरजेचे आहे हेच दिसून येईल.
